«احیاء برجام» چه الزاماتی دارد؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ مذاکرات ایران و گروه 5+1 انتظار می‌رود برای احیای توافق جهت محدودسازی برنامه هسته ای ایران از 29 نوامبر از سر گرفته شود. سال گذشته بایدن در طول مبارزات انتخاباتی خود چندین بار گفت که دولت او به سرعت به برجام برمی‌گردد، اما بیش از یک سال پس از انتخاب او، این امر هنوز تحقق پیدا نکرده است. این موضوع بیشتر به دلیل امتناع ایالات متحده از لغو همه تحریم‌هایی است که دولت ترامپ علیه ایران اعمال کرده بود، اگرچه پویایی سیاسی داخلی ایران و جنگ قدرت میان دولت حسن روحانی و أصول گرایان رادیکال نقش مهمی را ایفا کرده است.

هم ایران و هم آمریکا برای گرفتن امتیاز از طرف مقابل در مذاکرات آتی «کارت‌هایی» دارند که باید با آنها بازی کنند. برای دولت بایدن مهم ترین کارت، وضعیت وخیم اقتصاد ایران است که محصول تحریم‌های سخت این کشور در دولت ترامپ می‌باشد. همچنین مصائب اقتصادی، خزانه ملی را خالی کرده و دولت با کسری بودجه ده‌ها میلیارد دلاری مواجه است. آمارهای خود دولت حاکی از آن است که بالغ بر 30 میلیون ایرانی (از 85 میلیون جمعیت) زیر خط فقر زندگی می کنند. تورم سالانه حدود 60 درصد است و ریال، واحد پول رسمی ایران، همچنان ارزش خود را در برابر ارزهای اصلی خارجی از دست می دهد. بنابراین، ایران نیاز به رهایی از تحریم های ایالات‌متحده دارد و دولت بایدن به شدت از این موضوع آگاه است.

علی‌رغم وضعیت وخیم اقتصاد، ایران بدون کارت سیاسی نیست. از سال 2019، یک سال پس از خروج ترامپ از برجام، زمانی که ایران به «صبر استراتژیک» خود پایان داد و طبق ماده 35 برجام شروع به فاصله گرفتن از برخی تعهدات هسته‌ای خود کرد، پیشرفت‌های چشمگیری در سه زمینه تولید سانترفیوژ، غنی سازی اورانیوم و تولید فلز اورانیوم داشته است.

بر اساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران در حال نصب و استفاده از تعداد کمی سانتریفیوژهای پیشرفته است که طبق برجام مجاز به استفاده از آنها نیست. ایران همچنین 210 کیلوگرم اورانیوم با غنی‌سازی 19.75 درصد - که سوخت راکتور تحقیقاتی تهران است که سالانه برای حدود یک میلیون بیمار ایزوتوپ‌های پزشکی تولید می‌کند - و 25 کیلوگرم با 60غنی‌سازی درصد تولید کرده است. هر دو در سطح غنی‌سازی بالاتر از میانگین 3.65 درصد مجاز برجام هستند. همچنین ایران 200 گرم فلز اورانیوم غنی‌شده (UM) از اورانیوم غنی شده در سطح 19.75 درصد تولید کرده است. اگر فلز اورانیوم  از اورانیوم غنی شده 90 درصد ساخته شده باشد، می توان از آن در ساخت هسته یک سلاح هسته ای استفاده کرد.

همه این دستاوردها قابل برگشت هستند. سانتریفیوژهای پیشرفته را می توان برداشت و انبار کرد. اورانیوم با سطوح غنی‌سازی بالاتر می‌تواند توسط آژانس ذخیره و محافظت شود، و هر فلز اورانیوم تولید شده با غنی‌سازی کمتر از درجه بمب در واقع گام خوبی برای عدم اشاعه هسته‌ای است. با این حال، ایران تجربه، دانش و بینش در مورد عناصر سه حوزه مهم به دست می آورد و از این رو ماهیت بومی برنامه هسته ای خود را تقویت می کند. نگرانی دولت بایدن و متحدان اروپایی  نسبت به پیشرفت‌های هسته‌ای ، دستان ایران را در مذاکرات آتی تقویت می‌کنند.

أصول گرایان در واکنش به عدم تعهد ایالات متحده، خروج ایران از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای و پایان دادن به همکاری با آژانس دفاع می کنند. فریدون عباسی دوانی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران پس از ترور محسن فخری زاده ، خواستار قطع همکاری ایران با آژانس شد. این جناح معتقد است که ممکن است در سال 2024  یک جمهوری‌خواه در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا پیروز شود و حتی اگر ایران با دولت بایدن به توافق برسد، بار دیگر ایالات متحده را از برجام خارج خواهد کرد. بنابراین آن ها به این نتیجه‌ رسیده اند که بازگشت به برجام فایده‌ای ندارد. همچنین این جناح روی چین و توافق راهبردی که در ماه مه گذشته با ایران امضا کرد و همچنین پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای در سپتامبر که چین و روسیه هر دو عضو آن هستند، برای نجات ایران حساب باز کرده اند.

البته أصول گرایان میانه‌رو معتقدند که رسیدن به توافق با ایالات متحده امری ضروری است. آنها از این بیم دارند که اگر تحریم ها لغو نشود، اوضاع اقتصادی بدتر شود و مردم به ویژه طبقات پایین جامعه را به شورش در مقیاسی بسیار بزرگتر از تظاهرات خونین نوامبر 2019 بر سر افزایش ناگهانی قیمت بنزین تحریک کند. اما این جناح همچنین نگران است که اگر ایران امتیازات بیشتری بدهد، پایگاه اجتماعی تندروها که قبلاً به میزان قابل توجهی کاهش یافته است، بیشتر تضعیف خواهد شد.

خبرگزاری دولتی تحت کنترل دولت ایران در 14 نوامبر گزارش داد، در مذاکرات آتی باقری از واشنگتن خواهد خواست که تمامی تحریم های اعمال شده علیه ایران را لغو کند، خسارتی را که تحریم‌های ترامپ علیه ایران وارد کرده جبران کند و تضمین نماید که در آینده هیچ دولتی در آمریکا از توافق خارج نخواهد شود. همچنین اعلام خواهد کرد که ایران از مذاکره بر سر برنامه موشکی و سیاست خاورمیانه ای خود امتناع می ورزد و قبل از بازگشت ایران به تعهدات خود، باید بتواند در کنار صادرات نفت، درآمد حاصل از آن را دریافت کند. در ژانویه سال گذشته دولت بایدن، با نگاه ایئولوژیک به جهان، شانس خود برای دستیابی به توافق با دولت روحانی را از دست داد. اکنون توافق با تندروهای ایران بسیار سخت‌تر خواهد بود. هر دو طرف باید انعطاف‌پذیر، واقع بین و آماده‌دادن امتیاز باشند. در غیر این صورت احیای برجام دیگر امکان پذیر نخواهد بود.